Cách sử dụng men vi sinh cho ao nuôi thủy sản đúng kỹ thuật

Nuôi trồng thủy sản là một ngành kinh tế quan trọng, đóng góp đáng kể vào tổng sản phẩm quốc nội của nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam. Tuy nhiên, ngành này cũng đối mặt với nhiều thách thức, đặc biệt là các vấn đề về môi trường ao nuôi và dịch bệnh. Một trong những giải pháp hiệu quả và bền vững đang được áp dụng rộng rãi hiện nay là sử dụng men vi sinh (probiotics).

Việc sử dụng men vi sinh đúng kỹ thuật không chỉ giúp cải thiện chất lượng nước, tăng cường sức khỏe tôm/cá mà còn góp phần nâng cao năng suất và giảm thiểu rủi ro dịch bệnh. Bài viết này sẽ đi sâu vào hướng dẫn chi tiết cách sử dụng men vi sinh cho ao nuôi thủy sản một cách khoa học và hiệu quả nhất.

Men Vi Sinh Là Gì Và Tại Sao Lại Quan Trọng Trong Nuôi Trồng Thủy Sản?

Định nghĩa men vi sinh

Men vi sinh, hay còn gọi là probiotics, là chế phẩm chứa các vi sinh vật có lợi (vi khuẩn, nấm men, tảo, v.v.) với mật độ cao, được bổ sung vào môi trường ao nuôi hoặc thức ăn của vật nuôi thủy sản. Các vi sinh vật này khi được đưa vào môi trường sẽ phát triển và tạo ra các enzyme, vitamin, axit hữu cơ, và các chất chuyển hóa khác, mang lại nhiều lợi ích cho ao nuôi và vật nuôi.

Vai trò và lợi ích của men vi sinh trong ao nuôi thủy sản

Việc sử dụng men vi sinh mang lại nhiều lợi ích vượt trội, giúp giải quyết các vấn đề thường gặp trong nuôi trồng thủy sản:

Cải thiện chất lượng nước ao nuôi:

• Phân hủy chất hữu cơ: Men vi sinh giúp phân hủy các chất thải hữu cơ như thức ăn dư thừa, phân tôm/cá, xác tảo chết, làm giảm bùn đáy ao và hạn chế sự hình thành các khí độc (NH3, H2S, NO2).
• Kiểm soát tảo độc: Các chủng vi sinh vật có lợi cạnh tranh dinh dưỡng với tảo độc, từ đó ức chế sự phát triển quá mức của tảo gây hại.
• Ổn định pH và kiềm: Góp phần duy trì các chỉ số pH và độ kiềm trong ao ở mức ổn định, tạo môi trường sống tốt cho tôm/cá.
• Tăng cường oxy hòa tan: Một số chủng men vi sinh có khả năng tăng cường oxy hòa tan trong nước, đặc biệt là ở tầng đáy ao.

Nâng cao sức khỏe và sức đề kháng cho vật nuôi:

• Cân bằng hệ vi sinh đường ruột: Khi trộn vào thức ăn, men vi sinh giúp thiết lập và duy trì hệ vi sinh vật có lợi trong đường ruột tôm/cá, cải thiện khả năng tiêu hóa và hấp thụ dinh dưỡng.
• Tăng cường miễn dịch: Các chủng probiotic có thể kích thích hệ thống miễn dịch của vật nuôi, giúp chúng chống lại mầm bệnh hiệu quả hơn.
• Giảm stress: Giúp vật nuôi thích nghi tốt hơn với những thay đổi của môi trường, giảm tỷ lệ stress và hao hụt.

Kiểm soát dịch bệnh:

• Cạnh tranh loại trừ mầm bệnh: Vi sinh vật có lợi cạnh tranh không gian sống và nguồn dinh dưỡng với vi khuẩn gây bệnh, đồng thời sản xuất ra các chất kháng khuẩn tự nhiên, ức chế sự phát triển của mầm bệnh.
• Giảm thiểu việc sử dụng kháng sinh: Nhờ khả năng kiểm soát mầm bệnh và tăng cường sức đề kháng, men vi sinh giúp giảm đáng kể nhu cầu sử dụng kháng sinh, từ đó hạn chế tồn dư kháng sinh trong sản phẩm và bảo vệ môi trường.

Tăng năng suất và hiệu quả kinh tế:

• Giảm FCR (Tỷ lệ chuyển đổi thức ăn): Nhờ khả năng tiêu hóa tốt hơn, tôm/cá hấp thụ dinh dưỡng hiệu quả hơn, giảm lượng thức ăn cần thiết để đạt được trọng lượng mong muốn.
• Tăng tỷ lệ sống và tốc độ tăng trưởng: Vật nuôi khỏe mạnh, ít bệnh tật sẽ tăng trưởng nhanh và đạt tỷ lệ sống cao hơn.
• Giảm chi phí xử lý môi trường: Hạn chế sử dụng hóa chất và các biện pháp xử lý nước tốn kém khác.

Các Loại Men Vi Sinh Phổ Biến Trong Nuôi Trồng Thủy Sản

Trên thị trường hiện nay có rất nhiều loại men vi sinh với thành phần và công dụng khác nhau. Các chủng vi sinh vật phổ biến được sử dụng bao gồm:

• Nhóm vi khuẩn quang hợp (Photosynthetic bacteria – PSB): Ví dụ như Rhodopseudomonas spp., Rhodobacter spp. Nhóm này có khả năng phân hủy chất hữu cơ, hấp thụ khí độc H2S, NH3 và CO2, đồng thời tạo ra oxy. Rất hiệu quả trong việc làm sạch đáy ao và cải thiện màu nước.
• Nhóm vi khuẩn Bacillus: Bao gồm Bacillus subtilis, Bacillus licheniformis, Bacillus megaterium, Bacillus amyloliquefaciens, v.v. Đây là nhóm vi khuẩn hiếu khí và kỵ khí tùy nghi, có khả năng sản xuất enzyme (protease, amylase, cellulase) giúp phân hủy mạnh mẽ chất hữu cơ, kiểm soát tảo và các khí độc. Chúng cũng có vai trò quan trọng trong việc cải thiện hệ tiêu hóa khi trộn vào thức ăn.
• Nhóm vi khuẩn Lactic acid (Lactobacillus): Ví dụ như Lactobacillus plantarum, Lactobacillus acidophilus. Nhóm này thường được sử dụng để cải thiện hệ vi sinh đường ruột, ức chế vi khuẩn gây bệnh bằng cách sản xuất axit lactic và các chất kháng khuẩn khác.
• Nhóm nấm men (Yeast): Ví dụ như Saccharomyces cerevisiae. Nấm men giàu protein, vitamin nhóm B và các enzyme, giúp tăng cường hệ miễn dịch và kích thích sự thèm ăn của vật nuôi.
• Nhóm tảo: Một số loại tảo có lợi như tảo lục (Chlorella) cũng có thể được sử dụng để ổn định màu nước và cung cấp dinh dưỡng tự nhiên.

Lưu ý: Một chế phẩm men vi sinh tốt thường là sự kết hợp của nhiều chủng vi sinh vật khác nhau, tạo nên hiệu ứng hiệp đồng để tối ưu hóa lợi ích.

Các Yếu Tố Ảnh Hưởng Đến Hiệu Quả Của Men Vi Sinh

Để men vi sinh phát huy tối đa tác dụng, bà con cần lưu ý các yếu tố sau:

Chất lượng sản phẩm men vi sinh: Chọn sản phẩm có nguồn gốc rõ ràng, uy tín, hàm lượng vi sinh vật cao và còn hạn sử dụng. Hàm lượng càng cao, chất lượng càng tốt.

Điều kiện môi trường ao nuôi:

• pH: Hầu hết các chủng men vi sinh hoạt động tốt trong khoảng pH 7.0-8.5. pH quá thấp hoặc quá cao có thể ức chế hoạt động của chúng.
• Nhiệt độ: Nhiệt độ tối ưu thường là 25-35°C. Nhiệt độ quá thấp làm chậm quá trình trao đổi chất của vi sinh.
• Oxy hòa tan: Men vi sinh hiếu khí cần đủ oxy để hoạt động hiệu quả. Duy trì quạt nước và sục khí đầy đủ.
• Độ mặn: Một số chủng men vi sinh có thể hoạt động tốt trong nhiều khoảng độ mặn khác nhau, nhưng một số khác lại nhạy cảm. Cần chọn sản phẩm phù hợp với độ mặn ao nuôi.
• Các chất diệt khuẩn, kháng sinh: Tuyệt đối không sử dụng cùng lúc với các loại hóa chất diệt khuẩn, kháng sinh, hoặc các sản phẩm chứa chlorine, formalin vì chúng sẽ tiêu diệt vi sinh vật có lợi. Nên ngưng sử dụng hóa chất ít nhất 3-5 ngày trước khi dùng men vi sinh.

Kỹ thuật sử dụng: Pha đúng liều lượng, đúng cách, đúng thời điểm và tần suất.

Hướng Dẫn Sử Dụng Men Vi Sinh Cho Ao Nuôi Thủy Sản Đúng Kỹ Thuật

Việc sử dụng men vi sinh cần tuân thủ một quy trình khoa học để đạt hiệu quả tối ưu. Có hai phương pháp chính: tạt trực tiếp xuống ao và trộn vào thức ăn.

Sử dụng men vi sinh tạt trực tiếp xuống ao

Phương pháp này nhằm mục đích cải thiện chất lượng nước, phân hủy chất hữu cơ và kiểm soát mầm bệnh trong môi trường ao nuôi.

Chuẩn bị ao nuôi trước khi sử dụng men vi sinh

Đây là bước cực kỳ quan trọng, quyết định hiệu quả của men vi sinh.

• Vệ sinh đáy ao: Sau mỗi vụ nuôi, cần nạo vét bùn đáy, phơi ao, bón vôi để diệt mầm bệnh và điều chỉnh pH đất.
• Cấp nước: Cấp nước đã qua lắng lọc, diệt khuẩn ban đầu.
• Gây màu nước: Trước khi thả giống, nên gây màu nước bằng cách bón phân vô cơ hoặc hữu cơ. Khi nước có màu trà, xanh vỏ đậu non là thích hợp.
• Kiểm tra các chỉ số môi trường: Đảm bảo pH, độ kiềm, oxy hòa tan nằm trong ngưỡng thích hợp cho tôm/cá và men vi sinh.

Kích hoạt men vi sinh (đối với một số loại)

Nhiều loại men vi sinh dạng bột cần được ủ (hoạt hóa) trước khi sử dụng để tăng sinh khối và hiệu quả.

• Nguyên liệu chuẩn bị:
  • Men vi sinh: Theo liều lượng khuyến cáo của nhà sản xuất.
  • Mật rỉ đường (hoặc đường cát): Cung cấp nguồn carbon cho vi sinh phát triển. Tỷ lệ thường là 1:1 hoặc 1:2 (men:mật rỉ).
  • Nước sạch (nước không chứa chlorine): Nước máy cần được phơi lắng ít nhất 24 giờ để bay hơi chlorine.
  • Thùng chứa (sạch, có nắp đậy): Dung tích phù hợp với lượng men cần ủ.
  • Máy sục khí (nếu có): Để cung cấp oxy cho vi sinh vật hiếu khí phát triển.
• Cách thực hiện:
  • Cho nước sạch vào thùng chứa.
  • Hòa tan mật rỉ đường vào nước.
  • Cho men vi sinh vào, khuấy đều.
  • Đậy nắp hờ (không đậy kín hoàn toàn để không khí có thể thoát ra).
  • Sục khí liên tục (nếu có) trong suốt quá trình ủ.
  • Thời gian ủ: Thường là 12-24 giờ tùy loại men và nhiệt độ môi trường.
  • Dấu hiệu nhận biết men đã hoạt hóa: Dung dịch có mùi thơm đặc trưng, có váng hoặc bọt khí nổi lên, màu sắc thay đổi (ví dụ: từ màu nâu của mật rỉ sang màu đậm hơn).

Thời điểm và tần suất sử dụng men vi sinh tạt ao

• Thời điểm trong ngày: Tốt nhất là vào buổi sáng sớm (8-10 giờ sáng) hoặc chiều mát (4-6 giờ chiều), khi nhiệt độ nước mát và có đủ oxy. Tránh tạt vào buổi trưa nắng gắt hoặc ban đêm.
• Tần suất:
  • Định kỳ: Thông thường 5-7 ngày/lần.
  • Tăng cường: Khi ao có dấu hiệu ô nhiễm (nước đục, có mùi hôi, tôm/cá nổi đầu, tảo tàn), có thể tăng tần suất 2-3 ngày/lần hoặc dùng liều cao hơn theo khuyến cáo.
  • Trước khi thả giống: Tạt men vi sinh 2-3 ngày trước khi thả giống để ổn định môi trường.
  • Sau khi mưa lớn: Mưa lớn làm thay đổi đột ngột các yếu tố môi trường, cần bổ sung men vi sinh để ổn định lại.
  • Sau khi sử dụng hóa chất: Chờ ít nhất 3-5 ngày sau khi dùng hóa chất diệt khuẩn hoặc kháng sinh mới được tạt men vi sinh.
• Cách tạt men vi sinh
  • Pha loãng: Sau khi ủ (nếu có), pha loãng dung dịch men vi sinh đã hoạt hóa với nước sạch theo tỷ lệ phù hợp (ví dụ 10-20 lít nước sạch cho 1 lít dung dịch men).
  • Phân tán đều: Dùng gáo hoặc máy phun để tạt đều khắp mặt ao, đặc biệt là những khu vực dễ tích tụ chất thải như góc ao, gần hệ thống xi phông (đối với ao bạt).

Liều lượng sử dụng

Liều lượng sử dụng phụ thuộc vào từng loại sản phẩm, giai đoạn phát triển của vật nuôi và tình trạng ao nuôi. Luôn tham khảo hướng dẫn của nhà sản xuất ghi trên bao bì sản phẩm. Tuy nhiên, có thể tham khảo liều lượng chung như sau:

• Giai đoạn đầu (1-30 ngày): Thường 200-500 gram/1000 m3 nước, 5-7 ngày/lần.
• Giai đoạn giữa (31-60 ngày): Thường 500-800 gram/1000 m3 nước, 5-7 ngày/lần.
• Giai đoạn cuối (61 ngày trở lên): Thường 800-1000 gram/1000 m3 nước, 3-5 ngày/lần.
• Khi ao xấu, ô nhiễm nặng: Có thể tăng liều lượng lên 1.5-2 lần và rút ngắn chu kỳ sử dụng.

Sử dụng men vi sinh trộn vào thức ăn

Phương pháp này tập trung vào việc cải thiện hệ tiêu hóa, tăng cường sức đề kháng và phòng ngừa bệnh đường ruột cho vật nuôi.

Mục đích

• Bổ sung vi sinh vật có lợi vào đường ruột.
• Cải thiện tiêu hóa và hấp thụ dinh dưỡng.
• Tăng cường sức đề kháng và giảm tỷ lệ mắc bệnh đường ruột.
• Giảm FCR, tăng tốc độ tăng trưởng.

Lựa chọn men vi sinh trộn thức ăn

Nên chọn các loại men vi sinh chuyên biệt cho đường ruột, có các chủng như Bacillus spp., Lactobacillus spp., Saccharomyces cerevisiae. Các chủng này thường có khả năng chịu axit dạ dày và tồn tại trong đường ruột.

Cách trộn men vi sinh vào thức ăn

• Liều lượng: Tuân thủ theo khuyến cáo của nhà sản xuất. Thông thường từ 3-10 gram cho 1 kg thức ăn.
• Chuẩn bị:
  • Men vi sinh: Lấy đúng liều lượng.
  • Chất kết dính (binder): Dầu mực, dầu cá, hoặc các sản phẩm kết dính chuyên dụng. Chất kết dính giúp men vi sinh bám chắc vào viên thức ăn, không bị thất thoát khi cho ăn xuống nước.
  • Nước sạch: Một lượng nhỏ để làm ẩm thức ăn.
• Thực hiện:
  • Hòa tan men vi sinh vào một lượng nước sạch vừa đủ (ví dụ 100-200 ml nước cho 10 kg thức ăn) để tạo thành dung dịch sệt.
  • Phun hoặc rưới đều dung dịch này lên bề mặt viên thức ăn.
  • Trộn đều để men vi sinh bám đều vào thức ăn.
  • Thêm chất kết dính và trộn thêm lần nữa.
  • Để thức ăn khô ráo trong khoảng 15-30 phút (tránh phơi nắng trực tiếp) trước khi cho ăn để men vi sinh bám chắc và không bị rửa trôi.

Tần suất và thời điểm cho ăn

• Tần suất: Nên cho ăn 2-3 cữ/ngày, đặc biệt vào các cữ ăn chính.
• Thời điểm: Có thể cho ăn từ giai đoạn nhỏ đến khi thu hoạch. Đặc biệt quan trọng khi tôm/cá bị stress (thay đổi môi trường, thời tiết), hoặc trong giai đoạn chuyển đổi thức ăn.
• Khi tôm/cá có dấu hiệu bệnh đường ruột: Tăng liều lượng và tần suất sử dụng theo khuyến cáo của nhà sản xuất hoặc chuyên gia.

Những Lưu Ý Quan Trọng Khi Sử Dụng Men Vi Sinh

Để tối ưu hóa hiệu quả và tránh những sai lầm thường gặp, bà con cần ghi nhớ các điểm sau:

• Không lạm dụng hóa chất: Men vi sinh phát huy hiệu quả tốt nhất trong môi trường ít hóa chất. Hạn chế tối đa việc sử dụng các loại thuốc diệt khuẩn, kháng sinh, thuốc trừ sâu trong ao nuôi. Nếu bắt buộc phải dùng, hãy chờ ít nhất 3-5 ngày sau khi hóa chất hết tác dụng mới sử dụng men vi sinh.
• Đảm bảo hàm lượng oxy hòa tan: Các chủng men vi sinh phân hủy chất hữu cơ chủ yếu là hiếu khí. Do đó, cần duy trì hệ thống sục khí, quạt nước hoạt động liên tục, đặc biệt vào ban đêm.
• Kiểm soát pH và độ kiềm: Giữ pH ổn định trong khoảng 7.5-8.5. Độ kiềm cũng cần được duy trì ở mức thích hợp để men vi sinh hoạt động hiệu quả.
• Theo dõi định kỳ các chỉ số môi trường: Thường xuyên kiểm tra pH, DO (oxy hòa tan), NH3, NO2, H2S để đánh giá hiệu quả của men vi sinh và có điều chỉnh kịp thời.
• Bảo quản men vi sinh đúng cách: Bảo quản sản phẩm nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ánh nắng trực tiếp và nhiệt độ cao. Đảm bảo men còn hạn sử dụng.
• Không trộn men vi sinh với thuốc kháng sinh: Khi trộn vào thức ăn, tuyệt đối không trộn men vi sinh với thuốc kháng sinh hoặc các loại hóa chất khác.
• Kiên trì sử dụng: Men vi sinh cần thời gian để phát triển và phát huy tác dụng. Không nên nóng vội hoặc ngừng sử dụng khi chưa thấy hiệu quả tức thì. Duy trì lịch sử dụng định kỳ sẽ mang lại lợi ích bền vững.
• Tham khảo ý kiến chuyên gia: Nếu gặp khó khăn hoặc có các vấn đề phức tạp, nên tham khảo ý kiến của các chuyên gia thủy sản hoặc nhà cung cấp để nhận được lời khuyên phù hợp.

Kết Luận

Sử dụng men vi sinh đúng kỹ thuật là một giải pháp then chốt để xây dựng một hệ thống nuôi trồng thủy sản bền vững và hiệu quả. Bằng cách cải thiện chất lượng nước, tăng cường sức khỏe vật nuôi, và kiểm soát dịch bệnh, men vi sinh không chỉ giúp giảm thiểu rủi ro và chi phí mà còn góp phần nâng cao năng suất và lợi nhuận cho bà con nông dân. Việc đầu tư vào kiến thức và áp dụng đúng quy trình sẽ là chìa khóa thành công trong việc tận dụng tối đa tiềm năng của men vi sinh trong ao nuôi thủy sản.