Việt Nam có thể trở thành cường quốc “điện rác” trong tương lai không?

Việt Nam đang đứng trước một “núi” rác thải khổng lồ, với khoảng 60.000 – 67.000 tấn rác thải rắn sinh hoạt được thải ra mỗi ngày và con số này vẫn đang tăng lên nhanh chóng. Trong khi đó, tỷ lệ xử lý bằng phương pháp chôn lấp vẫn chiếm đa số (khoảng 65-76%), gây ra nhiều hệ lụy nghiêm trọng về môi trường và sức khỏe cộng đồng.

Tuy nhiên, trong thách thức luôn ẩn chứa cơ hội. Lượng rác thải khổng lồ này, nếu được quản lý và xử lý hiệu quả, có thể trở thành một “mỏ vàng” năng lượng – nguồn “điện rác” dồi dào, góp phần giải quyết bài toán năng lượng, giảm thiểu ô nhiễm môi trường và hướng tới nền kinh tế tuần hoàn. Vậy, liệu Việt Nam có thể trở thành cường quốc “điện rác” trong tương lai? Bài viết này sẽ phân tích tiềm năng, thách thức và những giải pháp cần thiết để hiện thực hóa tầm nhìn đó.

Tiềm năng “điện rác” của Việt Nam: Nguồn tài nguyên bị lãng phí

Việt Nam sở hữu nhiều yếu tố thuận lợi để phát triển điện rác:

Nguồn nguyên liệu dồi dào và đa dạng

Lượng rác thải khổng lồ: Với tốc độ đô thị hóa nhanh chóng và sự gia tăng dân số, lượng rác thải sinh hoạt ở Việt Nam không ngừng tăng lên. Ước tính mỗi ngày Việt Nam thải ra hàng chục nghìn tấn rác, trong đó rác thải hữu cơ chiếm tỷ lệ cao (50-60%), rất phù hợp cho công nghệ đốt rác phát điện và khí hóa.
Tập trung tại các đô thị lớn: Rác thải tập trung chủ yếu ở các thành phố lớn và khu công nghiệp, tạo điều kiện thuận lợi cho việc thu gom và xây dựng các nhà máy điện rác quy mô lớn, tối ưu hóa chi phí vận chuyển.

Nhu cầu năng lượng ngày càng tăng

Việt Nam là một trong những nền kinh tế có tốc độ tăng trưởng cao, kéo theo nhu cầu năng lượng tăng vọt. Điện rác, với khả năng cung cấp năng lượng ổn định, có thể góp phần đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia, giảm phụ thuộc vào các nguồn năng lượng hóa thạch truyền thống như than đá, dầu mỏ vốn đang cạn kiệt và gây ô nhiễm.
Việc phát triển điện rác cũng giúp đa dạng hóa cơ cấu năng lượng, hướng tới mục tiêu phát triển bền vững và giảm phát thải khí nhà kính theo cam kết của Việt Nam tại COP26.

Chính sách hỗ trợ từ Nhà nước

Chính phủ Việt Nam đã nhận thức được tầm quan trọng của việc xử lý rác thải và phát triển năng lượng tái tạo. Nhiều chính sách, nghị định đã được ban hành để khuyến khích đầu tư vào lĩnh vực điện rác, như Quyết định số 31/2014/QĐ-TTg về cơ chế hỗ trợ phát triển các dự án phát điện sử dụng chất thải rắn, Luật Bảo vệ Môi trường 2020 khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào công nghệ xử lý rác hiện đại.
Các dự án biến rác thành điện cũng nằm trong danh mục ưu đãi đầu tư, được hưởng các chính sách về thuế, đất đai và vay vốn ưu đãi từ các quỹ bảo vệ môi trường, ngân hàng phát triển.

Tiềm năng công nghệ “Make in Vietnam”

Nhiều doanh nghiệp Việt Nam đã và đang nghiên cứu, phát triển công nghệ đốt rác phát điện phù hợp với đặc thù rác thải trong nước. Các công nghệ lò đốt rác tiên tiến như lò đốt trực tiếp, khí hóa (gasification), lò đốt tầng sôi đang được thử nghiệm và áp dụng, hứa hẹn mở ra một kỷ nguyên mới cho ngành điện rác Việt Nam.
Việc làm chủ công nghệ sẽ giúp giảm chi phí đầu tư, vận hành và nâng cao hiệu quả xử lý rác, đồng thời tạo ra cơ hội xuất khẩu công nghệ trong tương lai.

Thách thức trên con đường trở thành cường quốc “điện rác”

Mặc dù có nhiều tiềm năng, Việt Nam vẫn phải đối mặt với không ít rào cản trên hành trình hiện thực hóa tầm nhìn cường quốc “điện rác”:

Chất lượng rác thải và vấn đề phân loại tại nguồn

Rác thải chưa được phân loại hiệu quả: Đây là một trong những thách thức lớn nhất. Rác thải sinh hoạt ở Việt Nam thường lẫn lộn nhiều loại, độ ẩm cao, khiến việc xử lý bằng công nghệ đốt trở nên khó khăn và tốn kém hơn. Việc phân loại rác tại nguồn, dù đã có luật định (Luật Bảo vệ Môi trường 2020), vẫn chưa được triển khai đồng bộ và hiệu quả trên toàn quốc.
Thành phần rác thay đổi liên tục: Thành phần rác thải có thể thay đổi theo mùa, theo địa phương, gây khó khăn cho việc thiết kế và vận hành lò đốt tối ưu.

Chi phí đầu tư nhà máy điện rác ban đầu và công nghệ

Chi phí cao: Các nhà máy điện rác với công nghệ hiện đại, đảm bảo tiêu chuẩn môi trường đòi hỏi chi phí đầu tư ban đầu rất lớn. Điều này gây áp lực tài chính không nhỏ cho cả nhà đầu tư và ngân sách nhà nước.
Công nghệ xử lý khí thải: Quá trình đốt rác tạo ra khí thải, trong đó có thể chứa các chất độc hại như dioxin, furan nếu không được kiểm soát chặt chẽ. Việc đầu tư hệ thống xử lý khí thải hiện đại, đạt chuẩn là cực kỳ quan trọng nhưng cũng rất tốn kém.
Hạn chế về công nghệ nội địa: Mặc dù có những bước tiến, việc nội địa hóa toàn bộ công nghệ, đặc biệt là các thiết bị cốt lõi như hệ thống lọc khói, vẫn còn là một thách thức lớn.

Cơ chế, chính sách và pháp lý

Cơ chế giá mua điện chưa hấp dẫn: Mặc dù có cơ chế hỗ trợ, giá mua điện từ rác thải đôi khi chưa đủ hấp dẫn để khuyến khích các nhà đầu tư lớn tham gia.
Quy hoạch chưa đồng bộ: Việc quy hoạch các nhà máy wte còn phụ thuộc vào tiến độ ban hành các kế hoạch thực hiện quy hoạch điện, gây chậm trễ cho các dự án.
Thủ tục hành chính phức tạp: Quy trình cấp phép, thẩm định dự án điện rác còn rườm rà, mất nhiều thời gian, làm nản lòng các nhà đầu tư.
Giám sát môi trường: Việc giám sát chặt chẽ hoạt động của các nhà máy wte, đặc biệt là về khí thải, vẫn còn là một vấn đề cần được tăng cường.

Nhận thức cộng đồng và vấn đề xã hội

“Nỗi sợ” nhà máy rác: Một số người dân vẫn còn lo ngại về tác động môi trường của các nhà máy wte, đặc biệt là về ô nhiễm không khí và mùi hôi. Điều này có thể dẫn đến phản đối dự án, gây khó khăn cho việc triển khai.
Thiếu sự đồng thuận: Việc triển khai các dự án điện rác cần sự đồng thuận cao từ chính quyền địa phương, doanh nghiệp và cộng đồng.

Giải pháp để Việt Nam trở thành cường quốc “điện rác”

Để biến thách thức thành cơ hội và hiện thực hóa mục tiêu trở thành cường quốc “điện rác”, Việt Nam cần triển khai một cách đồng bộ các giải pháp sau:

Thúc đẩy mạnh mẽ việc phân loại rác tại nguồn

Tuyên truyền và nâng cao nhận thức: Tổ chức các chiến dịch truyền thông mạnh mẽ, giáo dục cộng đồng về lợi ích của việc phân loại rác và hướng dẫn chi tiết cách thực hiện.
Xây dựng hạ tầng đồng bộ: Đầu tư vào hệ thống thùng rác phân loại, phương tiện thu gom chuyên dụng và điểm tập kết riêng cho từng loại rác, đảm bảo rác đã phân loại không bị trộn lẫn khi thu gom.
Áp dụng chế tài và khuyến khích: Thực hiện nghiêm các quy định về phân loại rác theo Luật Bảo vệ Môi trường 2020, đồng thời có cơ chế thưởng, phạt rõ ràng để khuyến khích người dân tham gia.

Hoàn thiện cơ chế, chính sách và pháp luật

Cụ thể hóa cơ chế hỗ trợ: Sửa đổi và bổ sung Quyết định số 31/2014/QĐ-TTg, đưa ra giá mua điện từ rác thải hấp dẫn và cạnh tranh hơn, đồng thời đảm bảo bên mua điện có trách nhiệm mua toàn bộ điện năng được sản xuất.
Đơn giản hóa thủ tục hành chính: Rà soát, cắt giảm các thủ tục cấp phép, thẩm định dự án, tạo môi trường đầu tư thông thoáng, minh bạch cho các doanh nghiệp.
Quy hoạch đồng bộ: Đưa các dự án điện rác vào quy hoạch điện quốc gia và quy hoạch phát triển kinh tế – xã hội của các địa phương một cách rõ ràng, chi tiết, tránh tình trạng chờ đợi hoặc không khớp quy hoạch.
Tăng cường giám sát môi trường: Xây dựng hệ thống giám sát chặt chẽ các chỉ số khí thải, chất thải từ các nhà máy wte, đảm bảo tuân thủ nghiêm ngặt các quy chuẩn môi trường quốc gia và quốc tế.

Đẩy mạnh nghiên cứu và phát triển công nghệ

Nội địa hóa công nghệ: Khuyến khích, hỗ trợ các doanh nghiệp trong nước nghiên cứu, chuyển giao và làm chủ các công nghệ đốt rác phát điện tiên tiến, đặc biệt là các công nghệ xử lý khí thải.
Ứng dụng công nghệ mới: Nâng cao hiệu suất biến đổi năng lượng, giảm thiểu phát thải bằng cách áp dụng các công nghệ như khí hóa, nhiệt phân kết hợp phát điện, công nghệ lò đốt hiện đại với hệ thống kiểm soát ô nhiễm tiên tiến.
Hợp tác quốc tế: Học hỏi kinh nghiệm và chuyển giao công nghệ từ các quốc gia có nền công nghiệp điện rác phát triển như Đức, Nhật Bản, Hàn Quốc.

Đa dạng hóa nguồn vốn và hình thức đầu tư nhà máy điện rác

Khuyến khích PPP: Đẩy mạnh mô hình hợp tác công tư (PPP) để huy động nguồn vốn từ khu vực tư nhân, giảm gánh nặng cho ngân sách nhà nước.
Ưu đãi tín dụng: Tạo điều kiện cho các dự án điện rác tiếp cận các nguồn vốn vay ưu đãi từ ngân hàng, quỹ bảo vệ môi trường, cũng như các kênh tài chính xanh, trái phiếu xanh.
Thu hút FDI: Xây dựng chính sách hấp dẫn để thu hút các nhà đầu tư nước ngoài có kinh nghiệm và công nghệ cao trong lĩnh vực điện rác.

Xây dựng lòng tin cộng đồng

Minh bạch thông tin: Công khai các thông tin về công nghệ, quy trình xử lý, tác động môi trường của các nhà máy điện rác để người dân hiểu rõ và yên tâm.
Tham vấn cộng đồng: Tổ chức các buổi tham vấn ý kiến, lắng nghe phản hồi và giải đáp thắc mắc của cộng đồng dân cư xung quanh khu vực dự án.
Đảm bảo lợi ích địa phương: Cam kết và thực hiện các chính sách hỗ trợ, đền bù hợp lý cho người dân bị ảnh hưởng, đồng thời tạo cơ hội việc làm cho lao động địa phương.

Các dự án điện rác tiêu biểu và tiềm năng trong tương lai

Hiện tại, Việt Nam đã có một số nhà máy điện rác đi vào hoạt động như Nhà máy điện rác Sóc Sơn (Hà Nội), Nhà máy điện rác Tâm Sinh Nghĩa (TP.HCM), nhà máy ở Cần Thơ, Huế, Bắc Ninh. Các dự án này là những bước đi đầu tiên quan trọng, chứng minh tính khả thi của công nghệ điện rác tại Việt Nam.

Trong tương lai, với sự gia tăng lượng rác thải và nhu cầu năng lượng, số lượng và quy mô các nhà máy điện rác sẽ tiếp tục tăng lên. Các đô thị lớn như TP.HCM, Hà Nội, Đà Nẵng, Hải Phòng… sẽ là những điểm nóng trong phát triển điện rác do lượng rác thải sinh hoạt tập trung cao. Việc đầu tư vào các dự án lớn, sử dụng công nghệ tiên tiến, đảm bảo các tiêu chuẩn về môi trường sẽ là xu hướng tất yếu.

Kết luận

Việt Nam có đầy đủ tiềm năng để trở thành cường quốc “điện rác” trong tương lai. Nguồn nguyên liệu dồi dào, nhu cầu năng lượng lớn và sự hỗ trợ từ chính sách là những yếu tố thuận lợi. Tuy nhiên, để hiện thực hóa tầm nhìn này, cần phải vượt qua nhiều thách thức lớn, đặc biệt là trong việc phân loại rác tại nguồn, chi phí đầu tư, hoàn thiện cơ chế chính sách và xây dựng lòng tin cộng đồng.

Nếu Việt Nam có thể giải quyết các bài toán này một cách đồng bộ và quyết liệt, không chỉ giải quyết được vấn đề ô nhiễm môi trường do rác thải, đảm bảo an ninh năng lượng mà còn tạo ra một ngành công nghiệp mới đầy tiềm năng, đưa đất nước tiến gần hơn tới mục tiêu phát triển bền vững và kinh tế tuần hoàn. Liệu chúng ta có sẵn sàng cho cuộc cách mạng “điện rác” này?